Gevolgen van klimaatverandering in Nederland

Klimaatverandering in Nederland

Nederland heeft de gevolgen van een veranderend klimaat ondervonden. Het Nederlandse klimaat wordt warmer. Aan de ene kant kunnen er plaatselijk zware regen- en onweersbuien optreden, aan de andere kant zijn er perioden van langdurige droogte. Het jaar 2023 was een jaar van extremen; recordnat, recordwarm en het op zes na zonnigste jaar sinds de start van de metingen; 1913 uur zon tegen 1773 normaal. Niettemin was het in mei tot en met juli 2023 uitzonderlijk droog. Ook in de Nederlandse natuur is de klimaatverandering waarneembaar. De zeespiegel voor de Nederlandse kust stijgt door het warmer wordende klimaat. De regen- en onweersbuien, de perioden van droogte en de zeespiegelstijging hebben nadelige gevolgen voor de menselijke samenleving in Nederland.

Temperaturen in Nederland

Wereldwijd neemt de gemiddelde temperatuur op aarde toe. Ook het klimaat in Nederland wordt warmer, de landelijke jaartemperatuur neemt toe. Er worden de laatste jaren regelmatig temperatuurrecords gebroken. De warmste jaren sinds 1900 waren allemaal in de afgelopen acht jaar. Tot nu toe spanden 2014, 2016 en 2020 de kroon met 11,7 graden, tegen 10,1 normaal. Ze werden echter overtroffen door het jaar 2023. Dit is het warmste jaar ooit gemeten in ons land, gemiddeld 11,8 graden tegen 10,6 normaal. Het jaar telde 117 warme dagen terwijl 93 normaal is. Het aantal zomerse dagen (temperatuur hoger dan 25 graden) was bijzonder hoog, 38 dagen tegen 28 normaal. Het kwam tot 3 regionale hittegolven. Ook worden regelmatig maand- en dagrecords verbroken. Bijvoorbeeld 8 juli 2023 was de warmste julidag ooit gemeten met een temperatuur van 32,2 ^oC in de Bilt. Hieronder een overzicht met verschillende jaar- , seizoens- en maandtemperatuurrecords die de laatste jaren zijn verbroken [KNMI].

Uit bovenstaande blijkt dat er de laatste jaren, door de toename van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer, regelmatig hogere temperaturen dan normaal voorkomen. Juli 2006 was de warmste maand sinds het begin van de temperatuurmetingen in ons land in 1706. De gemiddelde temperatuur in deze maand maar liefst 4,9 graden hoger dan normaal. De winter van 2019/2020 was de warmste ooit. Door het extreem zachte winterweer liep de ontwikkeling van planten en dieren in de lente weken voor op de gemiddelde ontwikkeling van de afgelopen jaren. De zomer van 2020 kenmerkte zich door een hittegolf met de meest tropische dagen ooit gemeten in Nederland. De hittegolf duurde dertien dagen en telde negen tropische dagen. De 229 aaneengesloten dagen met een temperatuur niet onder de 10 ^oC geweest is een nieuw record. Het vorige record stamt uit 2011, toen waren het 227 dagen. Eind december 2022 en begin januari 2023 was het uitzonderlijk warm in Nederland. Al voor Kerstmis bloeiden hazelaars en elzen, ook het sneeuwklokje werd op verschillende plekken gesignaleerd. De warme 1 januari 2023 telde als de eerste 'lentedag' in de winter met een temperatuur boven de 15 ^oC [KNMI], [Weer on Line].

Hittegolven in Nederland

De zomer van 2028 was de warmste zomer sinds 1706 en leverde twee hittegolven. In totaal werden er, in De Bilt, 45 zeer warme dagen gemeten tegen 25 normaal. Tijdens de twee hittegolven werden acht tropische dagen gemeten, terwijl vier normaal is. De zomer ging verder gepaard met een grote droogte, die leidde tot veel natuurbranden. De zomer van 2020 kenmerkte zich door een hittegolf met de meest tropische dagen ooit gemeten in Nederland. De hittegolf duurde dertien dagen en telde negen tropische dagen. Vooral de temperatuur in de nacht was relatief hoog met minimum waarden boven de 20 ^oC. In juni 2023 heersten er verschillende regionale hittegolven in het zuidelijke deel van Nederland met een recordduur van 14 dagen. Begin september was het uitzonderlijk warm. In verschillende regio's, in de zuidelijke helft van ons land, was er sprake van een hittegolf die in sommige regio's tot wel negen dagen aanhield. Dit is zeer uitzonderlijk voor de maand september [Volkskrant], [Weer on Line].

Door de hogere temperaturen worden er meer mobiele airco's en vaste airco-installaties verkocht. Daardoor loopt het energiegebruik op waardoor het nog warmer wordt op aarde, tenzij hernieuwbare elektriciteit wordt gebruikt voor de airco's [Volkskrant].

Stormen in Nederland

Met een toename van de temperatuur neemt ook de kans op stormen toe. Wereldwijd neemt de intensiteit van stormen toe. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de zware stormen die, de laatste jaren, Nederland hebben getroffen. Vooral 2023 was uitzonderlijk, in dat jaar werd Nederland zes maal getroffen door een storm. Het was voor het eerst sinds 2017 dat het zo vaak stormde in de herfst [Volkskrant].

De storm die in 2019 in Nederland huis hield veroorzaakte veel schade. Het extreme weer in 2022 was bijzonder. Nederland en omringende landen werden, binnen vijf dagen op een rij, geteisterd door drie stormen; Dudley, Eunice en Franklin. Eunice was de heftigste storm in vier jaar tijd en staat in de top-3 van zwaarste stormen sinds de jaren zeventig. Er werden in het binnenland windstoten van windkracht 10 (100 km/uur) gemeten. In 2023 was de zomerstorm Poly de zwaarste storm ooit gemeten in ons land. In IJmuiden werd de zwaarste windstoot, ooit gemeten in ons land in de zomer, geregistreerd; 146 km/uur. De noordwesterstorm Pia stuwde het water hoog op de Nederlandse kusten. Alle stormvloedkeringen werden gesloten. Door de storm werden grote stukken duin afgeslagen, waardoor metershoge kliffen ontstonden tussen de duintoppen en strand [Weer on Line], [Volkskrant].

Neerslag in Nederland

Meer zon en hogere temperaturen zorgen aan de ene kant voor meer waterverdamping; aan de andere kant kan, door de hogere temperaturen de atmosfeer meer waterdamp vasthouden. Dat laatste geeft een grotere kans op hevige stortbuien. De frequentie en intensiteit van zware neerslag zijn wereldwijd, sinds het jaar 1950, toegenomen boven de meeste landoppervlakken. Ook het neerslagpatroon in Nederland is aan verandering onderhevig als gevolg van de klimaatverandering. De jaarlijkse landelijke neerslaghoeveelheid neemt toe. In Nederland komen sinds de jaren '80 meer heviger regenbuien voor dan vroeger. In de negentiger jaren, werd Nederland verrast door flinke wateroverlast. Sinds het begin van deze eeuw is het aantal dagen met flinke neerslag ruim verdubbeld, dit leidt tot wateroverlast. Vooral in 2023 was het uitzonderlijk nat. Gemiddeld over het land viel er 1151 mm regen tegen 853 normaal. Daarmee is het record voor het natste jaar ooit gebroken. Dit stond op 1109 mm uit 1998. De hoeveelheid regen die Nederland in 2023 te verwerken heeft gekregen, als gevolg van klimaatverandering, werd pas voorzien in 2030. Ook het aantal dagen dat ergens in Nederland meer dan 70 mm regen valt, gaat geleidelijk omhoog van één à twee keer per jaar in de 20^e eeuw, naar gemiddeld twee of drie keer per jaar nu. De herfst (september, oktober en november) wordt ook steeds natter. Tussen 1951 en 1980 viel gemiddeld over het land 216 mm millimeter, in de herfstmaanden tussen 1994 en 2023 is dat gestegen tot ongeveer 249 mm. Vooral in de kustgebieden valt veel meer regen door de hogere temperatuur van het zeewater (22 tot 23 graden aan het eind van de zomer). Daardoor verdampt er meer vocht uit de zee, waardoor grotere en zwaardere buienwolken ontstaan met als gevolg meer neerslag in de kustgebieden. Vooral in steden en sterk bebouwde gebieden leidt de heviger regenval tot wateroverlast omdat, door alle verharding, het water lastig de bodem in kan sijpelen [KNMI], [Weer on Line], [Volkskrant].

De zomer van 2018 was uitzonderlijk droog. Niettemin leidde in 2018 extreme regenval plaatselijk tot wateroverlast in delen van Nederland. Nieuwkoop spande de kroon met 130 mm regen. In 2021 veroorzaakte hevige regenval overstromingen in het stroomgebied van de Maas en de Geul in Zuid-Limburg. De werkzaamheden aan de Maas hebben hun nut bewezen. Alle dijken, eventueel versterkt met zandzakken, hielden het water van de Maas in Nederland binnen de dijken. In het kielzog van drie stormen in 2022, viel er veel regen die leidden tot hoge waterstanden en tot overlast. Verschillende stormvloedkeringen werden gesloten. In oktober 2023 viel in de Bilt 218 mm regen, de meeste neerslag sinds 1960, het begin van de neerslagmetingen. De grote hoeveelheid neerslag is een gevolg van klimaatverandering. De herfst van 2023 was in heel noordwest Europa uitzonderlijk nat. Daardoor steeg het water in de grote rivieren tot grote hoogte omdat ook veel smeltwater uit Duitsland afgevoerd moest worden. Tijdens de piek lag de hoogwaterstand in de Rijn bij Lobith ruim 14,5 meter boven NAP. Er kwam daar 8 miljoen liter water per seconde ons land binnen, het stroomgebied kan 16 miljoen liter aan. Vanaf 13 meter boven NAP is er sprake van een verhoogde waterstand. Dan lopen uiterwaarden en lage kades onder water. De bodem in vrijwel het hele land kon geen water meer opnemen, omdat de grond al verzadigd was met water door de vele regen. De waterstanden in rivieren en binnenmeren liepen nog verder op doordat, door de noordwesterstorm Pia, de stormvloedkeringen aan de kust werden gesloten. Vooral in de IJssel, het Veluwemeer, het IJsselmeer en het Markermeer kwam het water extra hoog te staan, doordat het lozen van het water op de Noordzee bemoeilijkt werd. Langs de grote rivieren is al veel gedaan om extreme regenval op te vangen met het programma 'Ruimte voor de rivier'. Maar bij de kleine binnenwateren is nog weinig gebeurd. Het winterhalfjaar, dat loopt van 1 oktober tot en met 31 maart, was in 2023/2024 uitzonderlijk nat, er viel 716 mm regen tegen normaal 453 mm. Het vorige record voor de meeste neerslag in deze periode bedroeg 588 mm en stamt uit het jaar 1999. De eerste helft van jaar 2024 was recordnat, de hoeveelheid neerslag bedroeg uiteindelijk 570 mm tegen 362 normaal. Het oude record stamde uit 2016 en bedroeg 501 mm [Weer on Line], [Volkskrant].

Droogte in Nederland

Meer zon en hogere temperaturen zorgen voor meer waterverdamping, daardoor droogt het land uit. Tegelijkertijd kan, door de hogere temperaturen, de atmosfeer meer waterdamp vasthouden. Periode van extreme droogte kunnen dan gevolgd worden door kortstondige extreme regenval. Het wereldwijde oppervlak aan woestijnen neemt de laatste jaren sterk toe door perioden van droogten, ook bosbranden komen vaker voor als gevolg van een gebrek aan regenval in sommige delen van de wereld. In Nederland komen er, naast perioden met extreme neerslag, perioden met extreme droogten voor onder andere in 1976, 2018, 2020 en 2022. Het droogste jaar dat Nederland kent stamt uit 1976, het neerslagtekort liep toen eind augustus op naar maar liefst 361 mm. Droogte heeft schadelijke gevolgen voor de landbouw, de natuur en de scheepvaart. Ondanks de droogte in de zomer van 2018 leidde een korte tijd van extreme regenval plaatselijk tot wateroverlast. In 2020 leidde de droogte tot grote natuurbranden.

Het neerslagtekort is vooral een gevolg van de toegenomen verdamping door de hogere temperaturen, meer zonuren en minder bewolking. Zware regenval, na een periode van droogte, is niet erg effectief tegen de droogte. De regen valt dan in te korte tijd om goed de bodem in te kunnen zakken. Veel water zal afstromen naar sloten en rioleringen en voor wateroverlast zorgen. Bij zware regenval slaat de kurkdroge bodem ook dicht en daardoor wordt de regen nog moeilijker opgenomen.

Nederland had begin juni 2018 plaatselijk te maken met ernstige wateroverlast, daarna landelijk gevolgd door een van de ernstigste droogteperiode sinds het begin van de metingen in 1901. De grondwaterstand daalde flink door het tekort aan regen. De droogte leidde tot veel natuurbranden. Tot midden 2019 was er nog steeds sprake van een neerslagtekort vooral in het oosten en midden van het land. Het neerslagtekort liep in 2020 verder op. Het voorjaar van 2020 was het droogste voorjaar in Nederland ooit gemeten. Ook de zomer van 2020 was droog. Het neerslagtekort liep in delen van de provincies Zeeland, Brabant, Limburg en Gelderland op tot 300 mm, wat extreem hoog is. Door het natte voorjaar van 2021 verdween het neerslagtekort grotendeels. Het jaar 2022 was uitzonderlijk droog, het neerslagtekort liep op tot meer dan 300 mm. Een en ander had gevolgen voor de landbouw, de natuur, de scheepvaart, gebouwen, waterkeringen en de elektriciteitsvoorziening. Er worden maatregelen genomen om de gevolgen van droogte tegen te gaan door meer water in Nederland vast te houden. Dank zij de regenval van eind 2022 en begin 2023 hebben grondwaterstanden zich op veel plekken hersteld van de droogte van de zomer van 2022. De waterschappen konden het waterpeil in sloten en beken hoog houden, waardoor het water langzaam in de bodem kon trekken. In het voorjaar van 2023 viel er 39 dagen op rij geen regen, daarmee werd het vorige record uit 2007 verbroken, toen viel er van 4 april tot en met 6 mei 2007 geen regen in De Bilt. In 2023 was het neerslagtekort in begin juni, gemiddeld over het land, 69 mm, aan het eind van de maand was dit opgelopen naar 169 mm. Niettemin werd 2023 het natste jaar ooit met gemiddeld over het land 1151 mm regen [Volkskrant], [Weer on Line].

Zeespiegelstijging voor de Nederlandse kust

De zeewaterspiegel in de Noordzee stijgt. Voor Nederland wordt het risico op overstroming door binnendringend zeewater als gevolg van de stijging van het zeewaterniveau vooralsnog niet groot geacht. Bij een stijging van minder dan 1 meter per eeuw van de zeewaterspiegel is, met de huidige bekende technieken en bij het huidige kostenniveau, de bescherming van de Nederlandse kust tegen de zee op peil te houden. Er wordt wel nagedacht op wat voor een manier dat moet. De Maeslandtkering bijvoorbeeld, is nu 26 jaar oud en moet binnen afzienbare tijd worden vervangen. Wordt het dan weer een soort poort of wordt de sluiting definitief met grote zeesluizen die de zeeschepen doorlaten? Dat hangt af de snelheid van de zeespiegelstijging. Een ander gevolg van de zeewaterspiegelstijging is dat, in lage gedeelten van Nederland, de kweldruk zal toenemen waardoor het land kan verzilten. Dit kan nadelige gevolgen hebben voor de landbouw [Milieu Centraal].

De afvoer van het water van de grote rivieren kan in Nederland op den duur wel problematisch worden. De hogere zeewaterspiegel leidt tot hogere waterstanden in de rivieren omdat het water minder snel naar zee kan stromen. Bij een zeespiegelstijging van tegen de twee meter of meer moeten waarschijnlijk grote gemalen worden ingezet om het rivierwater nog te kunnen afvoeren. Het is voor Nederland zeker verstandig om rekening te houden met een zeewaterstijging van 85 cm of meer. Vooral omdat ook na het jaar 2100 de zeespiegel verder zal stijgen [Rijksoverheid].

Inspelend op de verwachte zeewaterspiegelstijging zijn er aan de Nederlandse kust maatregelen genomen om de veiligheid tegen overstromingen te waarborgen. Duinen zijn versterkt en zeeweringen aan gelegd. Nederland is voor de komende jaren superstormbestendig verklaard. De huidige kustverdediging moet een zeespiegelstijging tot 3 meter aankunnen [Volkskrant].

Ruimte voor de rivieren

De afvoer van het water van de grote rivieren kan in Nederland op den duur problematisch worden door klimaatverandering. De hogere zeewaterspiegel leidt tot hogere waterstanden in de rivieren omdat het water minder snel naar zee kan stromen. Daarnaast voorspellen de klimaatmodellen zwaardere regenval boven Europa. Daardoor moeten de rivieren meer water afvoeren en neemt de waterhoogte in de rivieren ook toe. Dit heeft in de afgelopen jaren regelmatig voor flinke wateroverlast gezorgd onder andere in Limburg in 2021. Om de grotere neerslaghoeveelheden af te kunnen voeren werd de afgelopen jaren het programma 'Ruimte voor de rivier' uitgevoerd om het binnenland tegen overstromingen te beschermen, kosten 2,3 miljard euro. Om de grote rivieren meer ruimte te geven werden dijken verlegd, uiterwaarden uitgegraven en zijn oude nevengeulen weer in ere gesteld of werden nevengeulen aangelegd. Bij hoog water kan het water daardoor sneller worden afgevoerd. Er werden gebieden aangewezen die kunnen dienen als waterbuffers waarin, bij hoog water, het water tijdelijk kan worden opgeslagen. Dijken, waterkeringen en sluizen werden ook versterkt. Deze maatregelen hebben hun nut bewezen bij de zware regenval in 2021. Terwijl in België de Maas buiten zijn oevers trad, bleven de grote waterhoeveelheden in Nederland binnendijks van de Maas [Rijksoverheid], [Volkskrant].

Verwachting voor de komende jaren

De verwachting is dat, bij een toename van de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer, de temperaturen in Nederland verder zullen stijgen. Tegen het einde van de eeuw kan de temperatuur in Nederland, zowel in de winter als in de zomer, ongeveer 4 graden hoger zijn dan nu, tenzij er wereldwijd maatregelen worden genomen om de broeikasgasemissies te beperken [KNMI].

De klimaatmodellen voorspellen zwaardere regenval boven Europa. De waargenomen toename van de neerslaghoeveelheden in de laatste honderd jaar wordt toegeschreven aan de optredende klimaatverandering door broeikasgassen. Bij een toenemende verwarming van de aarde neemt de hoeveelheid vocht die lucht kan bevatten toe. Er wordt voor Nederland een toename van extreme neerstag verwacht en ook de frequentie van extreme neerslag neemt toe [KNMI].

Er is nog geen bewijs dat de droge perioden het gevolg zijn van klimaatverandering. De weerstatistieken laten wat dit betreft nog geen trend zien. Wel voorspellen klimaatmodellen dat in de toekomst droge perioden vaker zullen voorkomen. Op dit moment zijn er in Nederland elk jaar enkele honderden natuurbranden. De komende decennia moet Nederland zich opmaken voor meer natuurbranden [KNMI].