Droogte

Droogte en regenval

De heviger regenval als gevolg van klimaatverandering leidt tot overstromingen, bodemerosie en aardverschuivingen in gebieden op aarde. In andere gebieden, vooral in sommige tropische en subtropische regio's, zijn er langere en intensere perioden van droogte. Naast het gebrek aan regen, zijn de droogten in sommige regio's ook het gevolg van de toegenomen verdamping van water uit de bodem door de hogere temperaturen. Is een bodem eenmaal opgedroogd dan wordt de zomertemperatuur nog verder opgejaagd. Een grote bodemvochtigheid werkt verkoelend omdat een deel van de energie verloren gaat door verdamping van het water; maar als er geen water meer in de bodem zit, gaat al de energie zitten in de opwarming van de bodem [IPCC].

Het wereldwijde oppervlak aan woestijnen neemt de laatste jaren sterk toe door perioden van droogten, vooral in het zuiden van Afrika, het centrale deel van Noord Amerika en het Middellandse zeegebied. Droogte, die gepaard gaat met hittegolven, maakt grote gebieden kwetsbaar voor bosbranden. Bosbranden worden, al of niet expres, aangestoken door mensen of worden veroorzaakt door blikseminslagen [IPCC].

Bosbranden

Bosbranden kunnen op veel manieren ontstaan. Een natuurlijke oorzaak is blikseminslag, maar ook de mens is vaak de oorzaak van een bosbrand door bijvoorbeeld een weggegooide sigaret, een barbecue of een kampvuur. Een internationale groep onderzoekers, van onder meer de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam, heeft in 2023 onderzocht wat de belangrijkste oorzaak van bosbranden is. In ongerepte bosgebieden buiten de tropen, zoals de noordelijke bosgebieden, blijkt 77 procent van de bosbranden te wijten aan blikseminslag. In dichtbevolktere gebieden, zoals in de tropen en in Europa, worden de meeste bosbranden veroorzaakt door mensen. Voor het ontstaan en uitbreiden van een bosbrand speelt het weer een belangrijke rol. Bij zonnig en winderig weer is de natuur droger dan bij bewolkt weer met weinig wind en een hoge luchtvochtigheid. Een bosbrand is vaak goed te bestrijden als er weinig wind is, maar bij een harde wind wordt bestrijden moeilijk en kan het vuur zich razendsnel uitbreiden en tot een grote bosbrand uitgroeien [Volkskrant].

In grote delen van de wereld komen steeds vaker bosbranden voor, die ook in omvang toenemen. Uit onderzoek is gebleken dat het aantal natuurbranden uit de heftigste categorie, in de jaren van 2014 tot en met 2024, in aantal is verdubbeld: van 100 naar 200. De hoeveelheid verbrand oppervlak neemt weliswaar af, maar de branden zelf worden steeds extremer. De opwarming van de aarde is de voornaamste oorzaak, deze leidt tot meer verdroging en een langer brandseizoen. De toenemende frequentie en de omvang van extreme natuurbranden houden gelijke tred met de opwarming van de aarde. Ook in Nederland zijn er, vooral in de lente en zomer, regelmatig bos- en natuurbranden. Bosbranden kunnen in korte tijd veel schade aanrichten. [Weer on Line], [IPCC], [National Geographic].

Bij bosbranden komt veel CO₂ vrij en daarmee wordt de opwarming van de aarde versneld. Hiermee ontstaat mogelijk een zichzelf versterkend effect, per graad opwarming van de atmosfeer neemt het aantal blikseminslagen naar verwachting toe met 11 tot 31 procent, met als gevolg meer bosbranden. In augustus 2020 stootten bosbranden wereldwijd evenveel CO₂ uit als de Europese Unie in zijn geheel. De CO₂-emissie door natuurbranden was nog nooit zo hoog als in juli en augustus van 2021. In totaal werd er 2,6 gigaton CO₂ uitgestoten, een derde deel daarvan kwam voor rekening van de natuurbranden in Siberië. Na een bosbrand kan een herstellend bos weer veel CO₂ opnemen, maar het duurt jaren voordat de volledige uitstoot weer is opgenomen. In berggebieden treedt er nog een ander gevaar op na een bosbrand. Beboste hellingen nemen veel regenwater op, maar na een zware bosbrand is daar geen sprake meer van. Het water stroomt bij zware neerslag veel sneller de berg af en neemt daarbij ook de losse grond mee. Hierdoor kunnen gevaarlijke modderstromen ontstaan [Weer on Line].

In de Verenigde Staten en Canada zijn, op sommige plaatsen, tijdens bosbranden, zeer grote vuurzeeën ontstaan, die hun eigen weer creëerden. Door de grote hitte tijdens een zware bosbrand, ontstaan snel stijgende luchtstromen die heel snel wolken vormen. Deze wolken leiden tot bliksemvorming, de bliksemschichten kunnen, op hun beurt, elders weer nieuwe gebieden in vuur en vlam zetten. Op deze manier versterkt en verspreidt de bosbrand zichzelf [Volkskrant].

Een nieuw fenomeen zijn de zogenaamde zombiebranden in de toendra's. Zombiebranden zijn branden die gedurende de winter, ondergronds, onder de sneeuw, ongemerkt, blijven smeulen en weer opflakkeren in de zomer wanneer de sneeuw is gesmolten. Op dit moment veroorzaken zombiebranden nog maar een klein deel van het verbrande oppervlak, minder dan een procent. De verwachting is dat, door klimaatverandering, dit soort branden steeds vaker zullen voorkomen. De optredende droogten hebben ernstige gevolgen voor de mensen die door de droogte werden getroffen [IPCC], [Volkskrant].

Droogte wereldwijd

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de droogteperioden die, de laatste jaren, diverse werelddelen hebben getroffen en wat de gevolgen van de droogten waren. Ook in Nederland komen lange perioden van weinig regenval voor.

Een hittegolf, die meer dan een week duurde, teisterde in 2021 het zuidoosten van Europa met temperaturen boven de 45 graden. Griekenland onderging de langste hittegolf sinds de jaren tachtig, het was 45 ^oC overdag en in de nacht daalde de temperatuur maar tot 30 ^oC. Bosbranden bedreigde Athene. In Turkije ontstonden, tijdens dezelfde hittegolf, meer dan tweehonderd branden, aangewakkerd door de harde wind. Ook in Italië en Albanië woedden bosbranden. In heel Europa was het in 2022 uitzonderlijk droog, ook in Nederland. Dat de droogte zo extreem en zo wijd verspreid was over het continent was uitzonderlijk. Normaal worden de laagste waterstanden in de rivieren pas in september of oktober bereikt en nu was dat al in augustus het geval. Over heel Europa woedden er zeker 1700 grote bosbranden. Eind juli hadden deze branden al 515.000 ha bos verbrand, bijna viereneenhalf keer zoveel als normaal om deze tijd van het jaar, dit was al een groter gebied dan in het hele jaar 2021. In Spanje woedde ruim 500 branden, die in totaal een recordhoeveelheid van 3000 vierkante kilometer grond in de as legden. In Portugal woedden 10 grote bosbranden en in Griekenland 70 bosbranden. In zuidwest Frankrijk werd een eeuwenoud pijnbomen bos van ongeveer 3800 hectaren in de as gelegd. In het heel Frankrijk was 2022 een rampjaar, er ging bijna 72.000 ha bos in vlammen op. Er woedden ook bosbranden in Roemenië en Slovenië, waar dat normaal niet voorkomt. Het Amara-meer in Roemenië was volledig droog komen te liggen. De bron van de Thames in Groot Brittannië was uitgedroogd. In de winter had het op de Po-vlakte in Italië nauwelijks geregend. In de Alpen had het minder gesneeuwd. In het voorjaar was het abnormaal warm en viel er ruim twee keer zo weinig water als normaal. Vervolgens heerste er in de zomer een verzengende hitte. Heel Noord-Italië zucht nu al ruim een jaar onder extreme droogte, die volgens experts het gevolg is van klimaatverandering. De rivier de Po was bijna helemaal opgedroogd. De droogte heeft zich in de winter voortgezet. Zo staat het peil van de rivier de Po in de omgeving van Pavia drie meter onder het normale niveau. In de regio rond Venetië viel in het begin van 2023 slechts een halve millimeter neerslag terwijl dat normaal rond 60 mm ligt. Het watertekort bereikte in Italië in begin juli een historisch dieptepunt. Frankrijk beleefde de langste winterperiode zonder noemenswaardige regen ooit gemeten. Er is sinds 21 januari over het hele land minder dan een millimeter per dag gevallen. De bodem is daardoor uitzonderlijk droog voor de tijd van het jaar. In het zuiden van Frankrijk, in de Pyreneeën, is in april bij de eerste bosbrand, ongeveer 950 hectare vegetatie aangetast. In het oosten van Spanje heeft al in maart 2023 de eerste grote bosbrand van het jaar gewoed. Eind maart waren er in Spanje al gemiddeld 54 bosbranden geweest. Spanje kampt de afgelopen drie jaar al met langdurige droogte en een jaarlijkse hoeveelheid regen die onder het gemiddelde ligt. April 2023 was de droogste april sinds het begin van de metingen in 1961. In Catalonië is het zo droog dat het regiobestuur de noodtoestand heeft uitgeroepen, het heeft in 110 jaar nooit zo weinig geregend als nu. Het water in het Sau-waterreservoir in de Spaanse regio Catalonië was gedaald tot minder dan 10 procent van de capaciteit. Onder meer Barcelona wordt vanuit dit reservoir van water voorzien. Ook in Andalusië zijn de stuwmeren nog maar voor 20% gevuld, sommige zijn zelfs helemaal leeg. Ongeveer driekwart van het land dreigt te verwoestijnen door de droogte. In Griekenland woedden onder andere op de eilanden Rhodos, Corfu en Evia bosbranden aangewakkerd door de harde wind. In totaal werd ruim 3.700 vierkante kilometer verbrand. Dit bosbrandenseizoen was het ergste sinds het rampjaar 2007. In 2024 woedden er hevige bosbranden in Portugal. Door droogte en sterke wind waren deze moeilijk onder controle te krijgen. Portugal blijft vatbaar voor omvangrijke bosbranden door klimaatverandering, de leegloop van het binnenland en de brandbaarheid van de eucalyptusboom. Dit is een boomsoort die in het land volop wordt gekweekt voor de papierindustrie [Volkskrant], [Weer on Line].

Europa is het snelst opwarmende continent op aarde en hoewel het aantal natuurbranden wereldwijd juist afneemt neemt het in Europa juist toe. Het jaar 2023 was een van de ergste bosbrandjaren van de eeuw in Europa. De bosbranden nemen vooral toe in noordelijk Europa doordat de grond steeds minder vochtig wordt en het aantal blikseminslagen toeneemt. Per graad opwarming neemt het aantal blikseminslagen met 11 tot 31% toe, met als gevolg meer bosbranden [Volkskrant].

Mede door klimaatverandering is droogte een terugkerend probleem in landen in Zuid-Europa. In sommige gebieden is zelfs al sprake van verwoestijning. In onder andere delen van Spanje, Zuid-Portugal en op Sicilië zijn er gebieden die er uitzien als een woestijn en het eigenlijk ook al zijn. De twee bekendste zijn: Bardenas Reales in het noordoosten van Spanje (in de buurt van Zaragoza) en de Tabernas-woestijn in Zuid-Spanje, ten noorden van Almería. De Tabernas-woestijn is bekend van spaghettiwestern-films, zoals: The Good, the Bad and the Ugly. De verwoestijning is niet zo zeer een gevolg van te weinig neerslag. In Zuid-Europa verandert er aan de gemiddelde neerslagsom weinig. Echter door hogere temperaturen verdampt er meer water met als gevolg verdroging. Daarnaast is neemt ook de variatie in de neerslag in Zuid-Europa door klimaatverandering toe. Gemiddeld valt ongeveer evenveel regen, maar er zijn nattere natte periodes en langere droge periodes. Klimaatverandering is overigens niet de enige veroorzaker van regionale verwoestijning. Op veel plaatsen in Europa is menselijk handelen de (grotere) boosdoener, door ontbossing, eenzijdige landbouw, overbegrazing en irrigatie [Weer on Line].

Het Tsjaadmeer, eens het zesde grootste meer op aarde, is in de afgelopen veertig jaar vrijwel verdwenen. In Madagaskar zijn regens al drie jaar uitgebleven. Sprinkhanen eten de schamele oogsten op, vee is doodgegaan en de grond van onbeplante akkers wordt weggeblazen, met stofstormen tot gevolg. In de hoorn van Afrika houdt een droogte al twee jaar de landen in hun greep. In het noordwesten van Kenya graasden normaal duizenden geiten, schapen en kamelen, maar die zijn bijna allemaal gestorven door de droogte. De droogte is de ergste in 40 jaar. De droogte is deels een gevolg van klimaatverandering, maar ook het gevolg van een combinatie van natuurlijke klimaatvariabiliteit en armoede [IPCC], [Volkskrant].

In Iran heerst de laatste zeven jaren een extreme droogte. Rivieren en meren zijn opgedroogd, woestijnvorming is in volle gang. De droogte is ook een gevolg van mismanagement en gebrek aan planning bij het waterbeheer. Het Midden Oosten (Koeweit, Irak, Syrië en Iran) werd in 2022 geteisterd door hevige zandstormen. Zij nemen in frequentie toe als gevolg van klimaatverandering. Onderzoekers vrezen een toename van de stofstormen door klimaatverandering, droogte, woestijnvorming en slecht waterbeheer, bijvoorbeeld door het onttrekken van te veel water voor de landbouw. Grote delen van een moerasgebied in zuidelijk Irak waren in 2022 opgedroogd. Het waterpeil in de moerassen was ook uitzonderlijk laag omdat Iran en Turkije het water stroomopwaarts met stuwdammen tegenhouden [Volkskrant].

De bosbranden in 2019 in Siberië waren groter dan normaal doordat de temperatuur daar gemiddeld acht graden hoger dan normaal was. De uitgedroogde bossen vlogen in brand door blikseminslagen. De rook, het roet en de as versnellen het smelten van het poolijs en de permafrost. Ook in 2021 woedden er hevige bosbranden in Siberië. De bosbranden nemen de laatste jaren toe; in de jaren negentig ging er 1 tot 2 miljoen hectare bos verloren, in 2021 was dat opgelopen tot 5 tot 6 miljoen hectare bij temperaturen die 10 graden hoger lagen dan normaal. Grote delen van China zuchtten in 2022 meer dan negen weken onder een intense hittegolf. Het was ook uitzonderlijk droog. Sommige delen van de rivier de Yangtze stonden nagenoeg droog [IPCC], [Volkskrant]

Vanaf 2014 wordt Californië elk jaar geteisterd door hevige bosbranden. In 2020 woedden er honderd bosbranden in de staten Californië, Oregon en Washington. Een gebied van tenminste drie miljoen hectare (driekwart van Nederland) werd in de as gelegd. De bosbranden in 2021 waren de grootste in de geschiedenis van de staat Californië. In 2021 heerste er een hittegolf in het westen van Canada met temperaturen tot bijna 50 graden. De hitte, de droogte en de krachtige wind, leidde tot hevige bosbranden waarbij een dorp volledig in de as werd gelegd. In 2022 woedde grootste bosbrand in de geschiedenis van de staat New Mexico, de brand hield minstens twee maanden aan. Het aantal bosbranden in de Verenigde Staten is de afgelopen 20 jaar verviervoudigd. De steeds drogere seizoenen bemoeilijken de bestrijding van bosbranden. Het grote zoutmeer bij Salt Lake City droogt op, in 2022 is twee derde van het water inmiddels verdampt. De huidige droogte is de ergste in 1200 jaar. In het water en in het sediment van het meer zitten hoge concentraties arsenicum, koper, kwik en zirkonium. Deze stoffen werden ooit geloosd uit mijnen en fabrieken. Doordat het water verdampt wordt het overgebleven water steeds giftiger. En terwijl het water zich terugtrekt blijft het droge sediment, met hoge concentraties giftige afvalstoffen, achter. Deze stoffen worden nu als gifwolken de stad ingeblazen. Klimaatverandering zorgt ook nog eens voor hevige stormen, die het gif steeds verder verspreiden. In Lake Mead, het grootste stuwmeer van de Verenigde Staten stond het water abnormaal laag, het laagste peil sinds de aanleg van het reservoir in de jaren 30. In 2023 woedden er, zowel in het westen als in het oosten van Canada, de ergste bosbranden in ruim 150 jaar. De provincies Alberta, Nova Scotia, Northwest Territories, British Columbia werden getroffen. Dit waren de enorme natuurbranden door een zeer droge zomer en hogere temperaturen dan normaal. In totaal is bijna 15 miljoen hectare in as opgegaan, een gebied zo groot als twee keer de Benelux. De bosbranden die woedden in de Canadese regio Nova Scotia, besloegen meer dan 9 miljoen hectare en veroorzaakten enorme rookpluimen boven de regio. De rook verspreidde zich naar de Verenigde Staten en bereikte zelfs Europa. De CO₂ uitstoot van de bosbranden bedroegen meer dan 10 procent van de wereldwijde koolstofuitstoot door bosbranden. Volgens klimaatwetenschappers wordt dit veroorzaakt door klimaatverandering en is de kans dat dit soort situaties zich voordoen inmiddels gestegen naar eens in de 25 jaar. Het bosbrandenseizoen in Canada liep vroeger van ongeveer juni tot en met augustus; nu begint het al in mei en kan het doorgaan tot in oktober. Ook op Hawaï braken in 2023 enorme natuurbranden uit. De branden konden zich snel verspreiden door de droge vegetatie, aangewakkerd door wind van de orkaan Dora. In Brazilië was het in 2023 behalve extreem heet ook zeer droog. In het moerasgebied de Pantanal woedden er door droogte een recordaantal van 2387 branden. De meeste branden werden voornamelijk door direct menselijk handelen veroorzaakt. De rivieren in het Amazonegebied bereikten een historisch laag peil [Weer on Line], [Volkskrant].

De bosbranden in 2014 in Australië waren de ergste in 30 jaar maar werden overtroffen door de bosbranden in 2019. Toen woedden er, aan het begin van de zomer, in november 2019, al meer dan 120 ernstige, oncontroleerbare bosbranden, bij temperaturen boven de 40 ^oC. In december 2019 woedden er 200 grote branden. De rookontwikkeling was zo hevig dat het overdag donker werd. De rook bereikte zelfs Nieuw Zeeland. De bosbranden hielden aan tot begin februari 2020, toen vielen er zware regenbuien die de branden grotendeels doofden. Twaalf miljoen hectare bos werd verwoest, 20 procent van de loofbossen verbrandde, de schade was aanzienlijk. In 2023 heerst er in Australië de ergste droge periode van de afgelopen 120 jaar [Volkskrant], [Weer on Line]

Tropische regenwouden

Tropische regenwouden remmen het broeikaseffect doordat ze ongeveer 12% van de door de mens veroorzaakte uitstoot van CO₂ opnemen. Als bomen sneller sterven komt de opgeslagen koolstof weer snel terug in de atmosfeer en kunnen de tropische bossen koolstofbronnen worden in plaats van koolstofputten. De bomen in de Australische regenwouden sterven nu tweemaal zo snel als tientallen jaren geleden. De oorzaak is de klimaatverandering die zorgt voor hogere temperaturen en droogte. Als dit zo door gaat stoten de regenwouden binnenkort evenveel CO₂ uit als ze opnemen [Volkskrant].

Gevolgen voor de menselijke samenleving

Al deze droge perioden hadden ernstige gevolgen voor de mensen die getroffen werden door de droogte. De droogte heeft gevolgen voor de landbouw en de veeteelt en voor de elektriciteitsvoorziening middels waterkrachtcentrales. Ook de economie heeft te leiden onder de droogte, vooral het toerisme en de scheepvaart. De gevolgen van droogte worden verergerd door de bosbranden die vaak gepaard gaan met droge perioden.

De verwachting voor de komende jaren

Met elke extra toename van de opwarming van de aarde worden de veranderingen in extremen steeds groter. Elke extra 0,5^oC opwarming van de aarde veroorzaakt bijvoorbeeld een duidelijk waarneembare toename aan droogten in sommige regio's. Meer regio's zullen een afname dan toename van regen vertonen. Toename van frequentie en intensiteit van deze droogten worden groter met toenemende opwarming van de aarde in sommige regio's. Bij 1,5^oC opwarming van de aarde zullen naar verwachting, in vergelijking met 1850-1900, meer droogten voorkomen in een paar regio's in alle continenten, behalve Azië. Bij 2^oC opwarming van de aarde en hoger, neemt de mate van betrouwbaarheid toe van de omvang van de droogten. Verschillende regio's in Afrika, Zuid-Amerika en Europa zullen naar verwachting een toename van de frequentie en/of ernst van droogten krijgen. Een toename wordt ook verwacht in Australië, Azië, Midden- en Noord-Amerika en het Caribisch gebied. Een klein aantal regio's in Afrika, Australië, Azië, Europa en Noord-Amerika zullen naar verwachting ook worden getroffen door een gebrek aan regen. Vooral in Zuid- en West-Europa en rond de Middellandse Zee zal klimaatverandering tot droogte leiden. In Scandinavië en de Baltische staten gaat het waarschijnlijk juist meer regenen. In midden Europa en Duitsland wordt niet meer droogte verwacht. Door de klimaatverandering zullen grote delen van het westen en het midden van de Verenigde Staten, in komende jaren, te maken krijgen met extreme droogte. Met de toename van de droogte neemt ook de kans op bosbranden toe [IPCC].